تحلیل محتوایی شطح (بر پایه شطحیات قرن دوم تا هفتم هـ . ق.)

آنچه با عنوان شطح از عرفا نقل شده حوزه وسیعی از مفاهیم و مضامین را دربرمی­گیرد که به سبب شهرت برخی از شطحیات و نیز تکرار  بیشتر بعضی مفاهیم و مضامین، بسیاری دیگر از آنها چه در تعریف شطح و چه در برداشت ما از شطح مغفول مانده است. بعید نیست این امر در گذر زمان حتی بر اطلاق یا عدم اطلاق شطح بر برخی سخنان عرفا نیز تأثیر گذاشته و مانع ثبت برخی از شطحیات در این دایره شده باشد. برای اصلاح این نگاه نادرست به مقوله وسیع شطح، با گزینش شطحیات عرفا از منابع مختلف و استخراج و طبقه­بندی مفاهیم و مضامین مطرح شده در آنها به سی و یک عنوان دست یافتیم. در این مقاله ضمن تعریف حدود و ثغور این مضامین و نیز بسامدشان در شطحیات گرد آمده، نمونه­هایی از کاربرد هر مضمون در شطحیات نقل شده. همچنین در ذیل مضامین پرتکرار به بررسی سیر تاریخی کاربرد آنها و نیز علاقه و توجّه برخی عرفا به مضمونی خاص، اشاره شده است. نتایج این پژوهش نشان می­دهد که نقد دیدگاه­های رایج در عرف، فنای فی­الله، بیان عظمت عارف و تعریف اصطلاحات عرفانی، به ترتیب پرتکرارترین مضامین شطح و تعظیم شیطان و دفاع از او، بیان معراج عرفانی، مرگ پیش از مرگ و غیرت عارف نسبت به خدا کم تکرارترین مفاهیم و مضامین مطرح شده در شطح­هاست.